Uebinar për “higjienën kibernetike”: Dikur vetëm lexonim online, tani jetën po e migrojmë online

Bëni back-up rezervë të të dhënave tuaja digjitale, sepse nëse mbani gjithçka në një kompjuter portativ dhe nëse një disk aksidentalisht dëmtohet, do të humbni gjithçka. Sigurohuni që fjalëkalimet që krijoni të jenë mjaft të gjata dhe të forta. Mos postoni live ku jeni në Instagram, sepse ata do t’ju lokalizojnë lehtësisht me Geospy. Mos iu përgjigj emaileve ose mesazheve nga një emër përdoruesi i rastësishëm, transmeton Portalb.mk.

Këto janë vetëm disa nga këshillat e dhëna nga profesorët dhe të rinjtë që morën pjesë në webinarin e sotëm të titulluar “Patimi kibernetik: Fshirja e pluhurit digjital”. Profesorët nga Fakulteti i Teknologjive Informative dhe Inxhinierisë Kompjuterike (FTIIK), Ivan Çorbev, profesori i Fakultetit të Informatikës në Universitetin “Goce Dellçev” në Shtip, si dhe Aleksandar Risteski, kryetar i kuvendit studentor të FShIIK-ut, ndanë njohuri dhe përvoja në temën e sigurisë kibernetike dhe higjienës kibernetike.

Profesor Mileva tha se higjiena kibernetike është gjithnjë e më e rëndësishme dhe se qëllimi është krijimi i një mjedisi që do të kontribuojë në funksionimin më të sigurt të internetit.

“Ideja është të mbrohemi, të mbrojmë rrjetet tona sociale, emailet, praninë tonë digjitale në internet. Ka shumë gjëra që mund të bëni, zgjidhni një fjalëkalim të mirë, mjaftueshëm gjatë. Nëse më parë kriteri ishte që ai përbëhej nga 8 karaktere minimale, tani është 10 deri në 12 karaktere. Bizneset gjithashtu kërkojnë një fjalëkalim më të gjatë. Duhet të ketë gjithashtu karaktere nga të tre grupet e karaktereve, karaktere speciale, numra. Fjalët që lidhen me ju nuk duhet të përdoren. Nuk duhet të përdorim fjalëkalime të vjetra, është mirë që të mund të përdorim fjalëkalime të ndryshme në sisteme të shumta. Kudo që është e mundur duhet të përdoret vërtetimi me dy faktorë, sepse fjalëkalimi mund të jetë vjedhur nga fishing dhe në këtë mënyrë jepet një nivel tjetër mbrojtjeje”, tha profesoresha.

Jini të kujdesshëm me postimet e fotografive në Instagram në kohë reale

Për sfidat me të cilat ballafaqohen të rinjtë sot, studenti Risteski tha se sfida më e shpeshtë është postimi i fotografive në rrjetet sociale, në kohë reale.

“Të rinjtë postojnë fotot e tyre në Instagram në të njëjtin moment që ndodhen në një vend të caktuar. Nëse dikush dëshiron të dëmtojë përmes të dhënave meta ose nëse tashmë ka disa aplikacione që tashmë janë komercializuar dhe falas, si Geospy, për shembull, një skanim i thjeshtë i imazhit mund të gjejë vendndodhjen e personit. Prandaj, nuk është e mençur të postosh në të njëjtën sekondë ku je”, tha Risteski.

Ai tha se përdor një menaxher fjalëkalimesh, softuer që krijon fjalëkalime të forta dhe nuk ka nevojë t’i mbajë mend ato.

“Është e rëndësishme që të rinjtë të kenë vërtetim të dyfishtë. Unë shpesh shoh që ata nuk kanë një të tillë dhe e kanë zakon t’i dërgojnë mesazhe vetes në messenger. Preferoj të mos dërgoj të dhëna përmes mesazheve, sepse me një numër të regjistruar dikush mund të ketë qasje në shumë gjëra të mia personale. Mbajtja e higjienës kibernetike është shumë e rëndësishme, sepse nëse dikush hyn në telefonin dhe kompjuterin tuaj, është sikur ju ka grabitur”, thotë Risteski.

Profesor Ivan Çorbev thotë se higjiena kibernetike nuk do të thotë vetëm mbrojtje, por përfshin edhe sjellje më të përpiktë me të dhënat digjitale që kemi në kompjuterët tanë.

“Backup është pjesë e higjienës kibernetike. Nëse mbani gjithçka në një laptop, nëse ai rrokulliset nga shkallët nëse një makinë dëmtohet, do të humbni gjithçka. Kjo është arsyeja pse kopjet rezervë janë të rëndësishme, jo vetëm nëse laptopi juaj hakohet, por thjesht për të mos humbur gjërat tuaja. Një aspekt tjetër është të mirëmbani mirë kompjuterin tuaj, të instaloni përditësime, sepse hakerët zbulojnë vrima të softuerit dhe prodhuesit e softuerit dërgojnë versione të reja. Është një praktikë e mirë që të përditësohet rregullisht sistemi, jo vetëm vetë sistemi operativ, por edhe të gjitha aplikacionet e instaluara në sistemin operativ”, këshillon Çorbev.

Një shkak tjetër është gjithashtu instalimi i pakujdesshëm i aplikacioneve në vetë pajisjet.

“Ju nuk keni nevojë të shkarkoni të gjitha lojërat nga Playstore. Lexoni me kujdes atë që instaloni. Është edhe më keq në Windows, nëse përdoret softuer pirat, ka shumë të ngjarë që ai softuer i shkarkuar mund t’ju dëmtojë. Dhe çdo USB mund të jetë e rrezikshme. Duhet të skanohet me kujdes me softuer antivirus përpara se të bëni ndonjë gjë me atë USB. Rreziqet janë të shumta dhe në ditët e sotme janë gjithnjë e më të tmerrshme, sepse ne po migrojmë gjithë jetën tonë online. Dikur thjesht lexonim lajme në internet, tani blejmë online, paguajmë faturat në internet, menaxhojmë llogaritë bankare në internet, rezervojmë fluturime, hotele, takime te mjeku online. Gjithçka është online dhe rreziqet janë disa herë më të larta se më parë. Një shkelje e mundshme e sigurisë do të kishte pasoja të tmerrshme”, paralajmëroi ai.

Asnjë kompani nuk do t’ju kërkojë fjalëkalime me email

Në lidhje me mënyrën se si të rinjtë dhe të moshuarit mund të identifikohen dhe të mbrohen nga sulmet e fishing-ut, profesori Çorbev tha se këto emaile nuk kufizohen vetëm në e-mail, por dërgohen edhe si mesazhe sms.

“Mesazhi duket sikur është nga një mik i besuar, ose duket si një kompani e vërtetë, por në fakt është nga një email gishing. Për shembull, ndodh që mesazhet nga Telekomi, Ujësjellësi, dërgohen nga një adresë e-mail false. Është e rëndësishme të shikoni me kujdes se kush është saktësisht dërguesi i mesazhit, nëse emaili është për shembull [email protected]. Nëse është një llogari elektronike kaq e rastësishme që nuk ngjan me një e-mail zyrtar, atëherë kini kujdes. Një shembull tjetër, për shembull, DAP mund të dërgojë një email, por në fakt është fishing. Duhet pasur kujdes për të parë nëse është një URL nga kompania e vërtetë. Duhet ta dini se kompanitë nuk do t’ju kërkonin t’u dërgoni një fjalëkalim, ose të bëni gjëra që janë të palogjikshme”, thotë Çorbev.

Profesorja Mileva ndau përvojat e kolegëve të saj, por edhe të studentëve që kishin probleme me sigurinë në internet.

“Ka qenë një situatë në të cilën një koleg i ka dhënë telefonin e tij fëmijëve për të luajtur, kështu që ata kanë shkarkuar një malware trojan, i cili ju regjistron në faqet premium dhe ku çdo mesazh kushton 100 denarë. Për një kohë të shkurtër kanë shpenzuar 10.000 denarë për SMS, dhe vetë operatorët celularë nuk marrin asgjë derisa të kalohet një limit, p.sh. 10.000 denarë. Kështu që ju mund të shpenzoni para pa e ditur se çfarë po ndodh në sfond. Në mesin e studentëve, nga ana tjetër, ka vjedhje identiteti në rrjetet sociale”, thotë profesoresha Mileva.

Edukimi dhe investimi në një rrjet të sigurt infrastrukture

Pyetjes se si të rritet siguria e internetit, profesor Çorbev i përgjigj se është e nevojshme që kompanitë të punësojnë ekspertë të fushës.

“Duhet të krijohet një rrjet dhe aplikacione të sigurta dhe së dyti, punonjësit duhet të trajnohen. Një sistem është po aq i sigurt sa hallka më e dobët në sistem. Kërkohen investime në një rrjet të plotë të infrastrukturës së sigurt. Personi është zakonisht hallka më e dobët në sigurinë e sistemit, ndaj janë të dobishme webinaret e këtij lloji dhe kurset online, të cilat çdo punonjës duhet t’i kalojë për t’u trajnuar, sepse askush nuk lind i mësuar dhe gjërat shpesh ndryshojnë”, konsideron profesori.

Edukimi në shkolla është i patjetërsueshëm

Ai dhe Mileva ranë dakord se është e nevojshme të edukohen fëmijët që në moshë të re në shkolla për sigurinë kibernetike dhe higjienën kibernetike.

“Siguria duhet të mësohet që në moshë të re. Fëmijët bëjnë video në TikTok dhe prindërit e lejojnë këtë sepse miqtë e tyre bëjnë të njëjtën gjë dhe nuk duan të shkurtojnë jetën e fëmijëve të tyre në internet. Por ata duhet të jenë të vetëdijshëm se çfarë mund të ndodhë me ta. Është mirë që në vitin e parë të ketë një kurs për aftësitë bazë digjitale në të gjitha fakultetet joinformatike, ndër të cilat do të diskutohet edhe për higjenën kibernetike. Edhe në shkollat ​​e mesme dhe fillore ka nevojë për diçka të tillë, por qasja nuk duhet të jetë “ligjëruese”, por profesorët të gjejnë një mënyrë për t’ua afruar këtë përmbajtje fëmijëve, t’ju tregojnë atyre se çfarë do të humbnin nëse nuk kanë kujdes, etj. Shumica e prindërve nuk mund të luftojnë me zakonet e fëmijëve dhe ta lënë të rrjedhë kështu dhe kjo është e gabuar”, shprehet Mileva.

Profesor Çorbev tha se ashtu siç fëmijëve u mësohet higjiena bazë në kopshte, është gjithashtu e nevojshme që njohuritë dhe aftësitë e higjienës kibernetike të hyjnë në kurrikulën e rregullt në arsim.

“Mund të mësohet në klasë, në ligjërata të informatikës dhe në të njëjtën kohë mund të organizohen fushata shtesë. Maqedonia mori një projekt nga BE-ja për të rritur ndërgjegjësimin për sigurinë kibernetike të fëmijëve në internet, për një internet më të sigurt, si t’i mbrohen nga bullizmi kibernetik, sulmet kibernetike dhe forma të tjera të ngacmimit kibernetik. Në afat të shkurtër do të ketë trajnime për ngritjen e vetëdijes në vetë shkollat ​​dhe në planin afatgjatë do të zhvillohen përmbajtje edukative, të cilat më pas do të gjejnë vendin e tyre në mësimdhënien e rregullt. Ashtu siç është e rëndësishme që fëmijët të dinë se viruset transmetohen me duar të papastra, ata duhet të dinë se e njëjta gjë do të ndodhë nëse hapin pakujdesshëm bashkëngjitjet në emailet që marrin”, thotë Çorbev.

Pjesëmarrësit e uebinarit pajtohen se siguria kibernetike është një punë e shtrenjtë.

“Kompanitë dhe institucionet shtetërore kanë pajisjet e rrjetit të vjetruara. Ata nuk dëgjojnë, nuk ndajnë më shumë para për investime në sigurinë kibernetike dhe sulmohen. I fundit ishte rasti me FSSh, kur kishin një problem me backup-in e të dhënave, diçka që nuk ndodh në botë. Qeveria duhet të jetë më e vetëdijshme për rreziqet dhe të fillojë të investojë para në staf profesional dhe jo të ndjekë politikën që të gjithë mund të bëjnë gjithçka. Nëse dëshiron të kesh siguri të mirë, duhet të kesh njerëz që janë ekspertë të fushës”, ka përfunduar profesoresha Mileva.

Kjo ngjarje rganizohet nga Shoqata për Avancimin e Praktikave Mediatike “Media Inovative”, me mbështetjen e projektit rajonal SMART BALKAN – Shoqëria Civile për një Ballkan Perëndimor të Lidhur, ndërsa zbatohet nga Qendra për Promovimin e Shoqërisë Civile, Qendra për Hulumtim dhe Krijim të Politikave dhe Instituti për Demokraci dhe Ndërmjetësim, ndërsa me mbështetje financiare nga Ministria e Punëve të Jashtme e Mbretërisë së Norvegjisë.

• LEXO: Në vebinarin për “pastrimin kibernetik” do të mësoni se si ta pastroni “pluhurin digjital”